Odziedziczenie spadku: jak na tym nie stracić?

Wszystko o spadkach. Dziedziczenie ustawowe i testamentowe, przyjęcie (wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza) i odrzucenie spadku, podatki.

Spadek
Fot. C by ZF

Informacja o otrzymaniu spadku w teorii powinna być czymś pozytywnym, natomiast często tak nie jest. Jeśli zmarły krewny, nawet daleki, pozostawił po sobie jedynie długi, to mogą wyniknąć z tego bardzo poważne problemy. Mam taki przypadek wśród swoich znajomych, który zainspirował mnie do napisania tego artykułu.

Znajomy zupełnie przypadkowo, drogą urzędową, dowiedział się o śmierci swojej dalekiej ciotki, z którą nie miał żadnego kontaktu od blisko 30 lat – nawet nie pamiętał jej imienia. Wyobraźcie sobie jego minę, gdy dowiedział się, że jest na liście spadkobierców, będąc o krok od odziedziczenia długów w zasadzie obcej sobie kobiety. Ostatecznie sprawę udało się wyprostować, natomiast ten przypadek pokazuje, jak bardzo trzeba być czujnym w sprawach spadkowych i pilnować obowiązujących w Polsce terminów oraz procedur. Te szczegółowo omawiam w moim artykule, wyjaśniając, jak nie stracić na odziedziczeniu spadku

Uporządkujmy fakty

Wokół dziedziczenia narosło mnóstwo mitów i półprawd. Wiele osób sugeruje się tym, co usłyszało w filmach, serialach, przekazując sobie nierzetelne informacje z ust do ust. I stąd później biorą się problemy, dlatego na początek usystematyzujmy obowiązujące w Polsce przepisy. 

Dziedziczenie (w języku urzędowym nazywane spadkobraniem), może nastąpić na podstawie dwóch tytułów: ustawowego oraz testamentowego. Wybór formy dziedziczenia oraz procedury, które temu towarzyszą, mają kluczowe znaczenie dla podziału majątku i mogą znacząco wpłynąć na sytuację spadkobierców. 

Dziedziczenie ustawowe

Zacznijmy od dziedziczenia ustawowego, które ma miejsce wtedy, gdy spadkodawca nie sporządził testamentu lub gdy osoby wskazane w testamencie nie chcą lub nie mogą przyjąć spadku. Wówczas o dziedziczeniu decydują przepisy Kodeksu cywilnego.

Kluczowe jest tutaj ustalenie kręgu spadkobierców ustawowych, do którego należą:

  • Małżonek zmarłego – dziedziczy zawsze, o ile małżeństwo trwało w chwili śmierci spadkodawcy.
  • Zstępni – czyli dzieci, wnuki i prawnuki zmarłego.
  • Rodzice i rodzeństwo – w przypadku braku zstępnych, do dziedziczenia są powoływani rodzice spadkodawcy, a następnie jego rodzeństwo i ich zstępni (siostrzeńcy i bratankowie).
  • Dziadkowie i pasierbowie.
  • Gmina ostatniego miejsca zamieszkania lub Skarb Państwa, gdy brak jest innych uprawnionych spadkobierców.

Ważne! Obowiązuje kolejność dziedziczenia, według kryterium bliskości więzi rodzinnych. Dokładnie obrazuje to przykład mojego znajomego, który został wskazany jako spadkobierca swojej ciotki, ponieważ jej bliższa rodzina albo już nie żyje, albo zrzekła się spadku (w tym przypadku byli to jej synowie i rodzeństwo). 

Dziedziczenie testamentowe

Jak nietrudno się domyśleć, z tym rodzajem dziedziczenia mamy do czynienia wtedy, gdy zmarły pozostawił testament. Wówczas o podziale majątku decyduje wyłącznie wola spadkodawcy. Testament daje pełną swobodę wyboru spadkobierców i sposobu podziału majątku, stąd wręcz jest zalecane, aby sporządzić taki dokument, nawet ciesząc się dobrym zdrowiem i „nie planując” żegnania się z tym światem. 

Ranking najlepszych: Luty 2025

Najlepsze lokaty, konta i oferty - luty 2025

Testament może mieć różne formy, przy czym najczęściej spotykane są:

  • Testament pisemny – sporządzony odręcznie, opatrzony datą i podpisem spadkodawcy. Aby był ważny, musi być całkowicie spisany własnoręcznie.
  • Testament notarialny – sporządzony przez notariusza w formie aktu notarialnego. 

Ważne! W polskim systemie prawnym, testament musi być dokumentem jednoosobowym, co oznacza, że nie ma możliwości sporządzenia wspólnego testamentu np. przez rodziców chcących przekazać swój majątek dziecku. 

Powołanie do dziedziczenia a przyjęcie lub odrzucenie spadku

Fakt bycia wskazanym jako spadkobierca w testamencie lub z mocy ustawy nie oznacza jeszcze konieczności przyjęcia spadku. Każdy spadkobierca ma prawo odrzucić spadek, co może być najlepszym rozwiązaniem, jeśli podejrzewamy lub wiemy, że zmarła osoba pozostawia po sobie tylko/głównie zadłużenie. 

Ważne! Poza specyficznymi, rzadkimi przypadkami, polskie prawo nie przewiduje możliwości częściowego przyjęcia i odrzucenia spadku. Nie ma zatem opcji, aby np. przyjąć tylko nieruchomość należącą do zmarłego, natomiast odrzucić ciążące na niej zadłużenie. 

Decyzję o przyjęciu (i w jakiej formie) lub odrzuceniu spadku trzeba podjąć w terminie sześciu miesięcy od chwili, gdy spadkobierca dowiedział się o powołaniu do spadku. Co należy rozumieć przez „dowiedział się”? Ten termin niekoniecznie musi być liczony od momentu otrzymania pisemnej informacji o znajdowaniu się na liście spadkobierców, jak miało to miejsce w przypadku mojego znajomego. Najbezpieczniej będzie załatwić formalności w terminie sześciu miesięcy liczonych od chwili, gdy dowiedzieliśmy się o śmierci bliskiej osoby czy od dnia pogrzebu, w którym wzięliśmy udział. 

Jeśli spadkobierca nie złoży takiego oświadczenia w wyznaczonym terminie, to przyjmuje spadek z mocy prawa. Na szczęście od 2005 roku obowiązują korzystniejsze przepisy, które gwarantują, że automatyczne przyjęcie spadku następuje wyłącznie z dobrodziejstwem inwentarza, a nie wprost. Już wyjaśniam, na czym polega różnica. 

Formy przyjęcia spadku: przyjęcie wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza

Spadek można przyjąć na dwa sposoby:

Znajdź najlepsze oprocentowanie:


  1. Wprost – wiąże się to z pełną odpowiedzialnością za długi spadkodawcy. Jeśli spadkodawca pozostawił zadłużony majątek, spadkobierca będzie musiał pokryć zobowiązania nie tylko z majątku spadkowego, lecz także ze swojego majątku osobistego. Jest to bardzo ryzykowne rozwiązanie, jeśli nie mamy pełnej wiedzy na temat rzeczywistych składników majątku zmarłego i jego sytuacji finansowej przed śmiercią.  
  2. Z dobrodziejstwem inwentarza – jest to bezpieczniejsze rozwiązanie, ponieważ w tym przypadku odpowiedzialność za ewentualne długi ogranicza się jedynie do wysokości wartości otrzymanego spadku. Innymi słowy: w najgorszym scenariuszu spadkobierca nic nie zyska, ale też nic nie straci, ponieważ nie będzie musiał spłacać długów ze swojego majątku. 

Odrzucenie spadku – jak i kiedy warto to zrobić?

Odrzucenie spadku zwykle jest dobrym pomysłem, jeśli wiemy, że spadek jest obciążony długami lub mamy takie podejrzenie i nie chcemy podejmować zbędnego ryzyka. Tutaj znów powołam się na przypadek mojego znajomego, który rodzinnymi kanałami szybko ustalił, że zmarła ciotka zostawiła po sobie tylko około 60 tys. złotych zadłużenia z tytułu niepłacenia czynszu za mieszkanie. 

W przypadku odrzucenia spadku niedoszły spadkobierca jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia postępowania spadkowego. W tym momencie udział w spadku z automatu przypada kolejnym osobom z kręgu spadkobierców ustawowych lub testamentowych. Jeśli i oni zrzekną się spadku, to ostatecznie przyjmuje go gmina, która była ostatnim miejscem zamieszkania zmarłej osoby. 

Szczególną ostrożność przy odrzucaniu spadku muszą zachować osoby posiadające dzieci, ponieważ w takim przypadku obowiązek przyjęcia lub odrzucenia spadku przechodzi na zstępnych! Jeśli dzieci są dorosłe, to same również muszą oficjalnie odrzucić spadek. Znacznie więcej komplikacji rodzi sytuacja, w której spadkobierca ma małoletnie dzieci – wówczas odrzucenie spadku w ich imieniu wymaga zgody sądu rodzinnego, co jest procesem bardzo czasochłonnym i angażującym, również psychicznie. 

Procedura przyjęcia lub odrzucenia spadku

Przyjęcie spadku na własnych zasadach (nie „z automatu) lub jego odrzucenie wymaga złożenia stosownego oświadczenia. Spadkobierca może to zrobić na dwa sposoby:

  1. Przed sądem – poprzez złożenie wniosku o odebranie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Koszt złożenia wniosku wynosi 100 zł. 
  2. U notariusza – jest to szybsze i wygodniejsze rozwiązanie, a przy tym tańsze. Taksa notarialna wynosi 50 zł + VAT.

Oświadczenie można złożyć w dowolnym momencie, również już w trakcie postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Trzeba tylko koniecznie dopilnować sześciomiesięcznego terminu – jego przekroczenie skutkuje automatycznym przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Ważne! Niedotrzymanie terminu można jeszcze usprawiedliwić, powołując się na wprowadzenie w błąd czy np. groźby ze strony pozostałych spadkobierców. Wówczas składamy do sądu wniosek o uchylenie się od skutków prawnych upływu terminu.

Obowiązki podatkowe spadkobiercy

Nie każdy wie, że z chwilą przyjęcia spadku powstaje również obowiązek złożenia odpowiednich dokumentów do urzędu skarbowego. Osoby z najbliższego kręgu rodziny spadkodawcy są zwolnione z podatku, o ile zgłoszą nabycie spadku w US w ciągu sześciu miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia sądu o nabyciu spadku lub od zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia.

Z kolei spadkobiercy spoza najbliższego kręgu rodziny muszą wypełnić deklarację podatkową SD-3 w terminie miesiąca od powstania obowiązku podatkowego.

Do najbliższego kręgu rodziny, czyli tzw. zerowej grupy podatkowej zaliczamy małżonka (wyłącznie obecnego), zstępnych (czyli np. syn, córka, wnuki, prawnuki), wstępnych (czyli np. matka, ojciec, dziadkowie), rodzeństwo, pasierba, ojczyma oraz macochę.

Ile wynosi podatek od spadku? To zależy od grupy podatkowej oraz od wartości uzyskanego świadczenia. Zwolnione z opodatkowania jest nabycie spadku o wartości (stawki obowiązujące w 2025 roku):

  • 36 120 zł dla osób z I grupy podatkowej;
  • 27 090 zł dla osób z II grupy podatkowej;
  • 5 733 zł dla osób z III grupy podatkowej. 

W przypadku przekroczenia tych progów obowiązkiem spadkobiercy będzie odprowadzenie należnego podatku od spadków i darowizn, którego wysokość jest uzależniona od grupy podatkowej. I tak:

I grupa podatkowa – wszyscy ze wspomnianej grupy „0” oraz teściowe, zięć i synowa

  • Do 11 833 zł – 3% od nadwyżki ponad kwotę wolną.
  • Od 11 833 zł do 23 665 zł – 355 zł plus 5% od nadwyżki ponad 11 833 zł.
  • Powyżej 23 665 zł – 946,60 zł plus 7% od nadwyżki ponad 23 665 zł.

II grupa podatkowa – zstępni rodzeństwa (czyli np. siostrzeniec, bratanek), rodzeństwo rodziców (czyli np. wuj, ciotka), zstępni i małżonkowie pasierbów, małżonkowie rodzeństwa (czyli np. mąż siostry), rodzeństwo małżonków (czyli np. brat żony – szwagier), małżonkowie rodzeństwa małżonków (czyli np. mąż siostry męża), małżonkowie innych zstępnych (czyli np. żona wnuka)

  • Do 11 833 zł – 7% od nadwyżki ponad kwotę wolną.
  • Od 11 833 zł do 23 665 zł – 828,40 zł plus 9% od nadwyżki ponad 11 833 zł.
  • Powyżej 23 665 zł  – 1893,30 zł plus 12% od nadwyżki ponad 23 665 zł.

III grupa podatkowa – wszystkie pozostałe osoby, które nie zostały zaliczone do pozostałych grup

  • Do 11 833 zł – 12% od nadwyżki ponad kwotę wolną.
  • Od 11 833 zł do 23 665 zł – 1420 zł plus 16% od nadwyżki ponad 11 833 zł.
  • Powyżej 23 665 zł – 3313,20 zł plus 20% od nadwyżki ponad 23 665 zł.

Odrzucenie spadku a zachowek

Należy pamiętać, że odrzucenie spadku (podobnie jak przyjęcie) jest decyzją nieodwołalną, która może nieść ze sobą różnego rodzaju konsekwencje. Jeśli np. po czasie okaże się, że ten spadek był jednak atrakcyjny i wartościowy, to odrzucający obejdzie się smakiem. 

Osoba, która odrzuciła spadek, nie może bowiem domagać się zachowku. Prawo do zachowku zachowują natomiast zstępni spadkobiercy, który odrzucił spadek, o ile sami nie zrzekli się prawa do spadku lub – w przypadku małoletnich – nie zrobił tego rodzic/opiekun prawny za zgodą sądu rodzinnego. 

Czy ktoś z Was znalazł się w sytuacji, w której musiał odrzucić spadek? Jakie były powody tej decyzji? Wiedzieliście, że istnieje realne prawdopodobieństwo odziedziczenia długów po zmarłej osobie z rodziny, o której istnieniu nawet nie wiedzieliście? Czekam na Wasze komentarze! 

9 komentarzy

  1. Bernarda

    Można sprawdzić czy zmarły miał długi poprzez wykonanie spisu inwentarza, nie robi się tego samemu a poprzez złożenie wniosku o sporządzenie spisu jego (zmarłego) inwentarza do sądu spadku lub bezpośrednio do komornika.

  2. jan

    dzien dobry
    poprosze o wytlumaczenie kto to są:
    -Osoby z najbliższego kręgu rodziny spadkodawcy
    -! grupa podatkowa
    -2 grupa podatkowa
    -3 grupa podatkowa
    dziekuje

  3. Michał

    Przykład sytuacji, gdzie miało sens odrzucenie spadku. Zmarło jedno z rodziców mieszkających we dwoje w mieszkaniu spółdzielczym lokatorskim, mających dwoje dorosłych, usamodzielnionych dzieci. Żyjący współmałżonek miał zostać w mieszkaniu (zachowując status quo), więc jedno z dzieci (niemające swoich dzieci) odrzuciło spadek. Natomiast drugie nie mogło, bo samo posiadało niepełnoletnie dzieci (ewentualne odrzucenie spadku przez te dzieci musiałoby nastąpić za zgodą sądu rodzinnego, który zapewne nie wydałby takiej zgody, gdyś to potencjalne działanie na niekorzyść tych dzieci). Tak więc drugie z dzieci zmarłej osoby przyjęło spadek, lecz, żeby nie zmieniać nic w sytuacji drugiego z żyjących rodziców równocześnie przekazało swoją część spadku (udział we wkładzie mieszkaniowym) z powrotem temu rodzicowi. Wszystko podczas jednej wizyty u notariusza, na której wystarczyło, że stawili się w trójkę (żyjący współmałżonek i dwójka dorosłych dzieci). Oczywiście musieli zgodnie zaświadczyć przed notariuszem, że zmarła osoba nie zostawiła testamentu i nie są im znane żadne inne osoby dziedziczące.

  4. Anne

    Dziękuję za artykuł. Mam pytanie odnośnie do opodatkowania spadku. Napisałeś, że osoby z najbliższego kręgu rodziny spadkodawcy takowego nie płacą. Kto się do tej grupy zalicza?Rozumiem, że wystarczy wtedy zgłosić spadek, ale nie odprowadza się od niego podatku? Dziękuję.

  5. jan

    czy jak sie zapisze w testamencie „cos” jakiejs osobie to traci ona prawo do zachowku?
    jaka wartosc musi miec to „cos” zeby utracila prawo do zachowku?

  6. Jacek W.

    Proszę pamiętać, że deklarację SD-Z2 składamy, pomimo iż przyjęliśmy spadek o wartości 0 zł (zero zł) po najbliższym krewnym. W przepisach podatkowych jest niestety luka prawna, która nie zwalnia podatnika ze złożenia zerowej deklaracji.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Obowiązuje regulamin komentarzy. Wymagane pola są oznaczone *